Ніжэй пададзены магчымыя адказы, якія могуць служыць прыкладам вырашэння заданняў. Заўважце, што ў мове часам існуе некалькі магчымых варыянтаў, таму пры праверцы неабходна ўлічваць даступныя слоўнікі і рэкамендацыі.

─────────────────────────────

1. Практыкаванне 1. Падбярыце беларускія адпаведнікі запазычаных слоў.

  • Антракт – перапынак
  • Афіша – абвестка
  • Басейн – плавальны басейн (часам сустракаецца таксама замена: “купальны басейн”)
  • Дыскусія – абмеркаванне
  • Інцыдэнт – здарэнне
  • Іронія – іронія (часам памяняюць на “насмешлівасць”, але асноўнае слова ўжо ўжывальное)
  • Мемуары – ўспаміны
  • Мініяцюрны – можна прапанаваць варыянт “малюткі” ці “драбнецкі” (аднак у сучасных тэкстах часта ўжываецца і запазычаная форма)
  • Турыст – падарожнік
  • Асістэнт – памочнік
  • Вакуум – пустэча
  • Імітацыя – перайманне (альбо, пры пэўным кантэксце, можна выкарыстоўваць і сам тэрмін “імітацыя”, які ўжо добра асіміляваны)
  • Рэстаўрацыя – аднаўленне
  • Аналогія – супастаўленне (іншы магчымы варыянт – “параўнанне”)

─────────────────────────────

2. Практыкаванне 2. Перакладзіце словы з рускай мовы на беларускую і адзначце асаблівасці беларускага засваення запазычаных слоў.
(Ніжэй – прыклады перакладаў і кароткае заўвага аб асаблівасцях)

  • Аир – арыя
    (Тэрмін з опернай тэрміналогіі; беларуская форма “арыя” адлюстроўвае гук і арфаграфічныя нормы мовы.)

  • Аккордеон – гармонь
    (Замена запазычанага слова на родны тэрмін.)

  • Асбест – асбест
    (Слова з’яўляецца тэхнічным тэрмінам; у мове часта застаецца як запазычаная назва.)

  • Аудитория – аўдыторыя або, у адукацыйным кантэксце, “слухальная зала”
    (У беларускай мове назвы гэтых памяшканняў могуць замяняцца як транскрыпцыяй, так і перакладам з апісальным значэннем.)

  • Бутсы – футбольныя чаравікі
    (Замест запазычанага “бутсы” выкарыстоўваецца апісальны тэрмін.)

  • Госпиталь – бальніца
    (Роднае слова, якое замяняе запазычаную форму.)

  • Декламировать – дэкламаваць
    (Фанетычная адаптацыя адпавядае беларускім арфаграфічным нормам.)

  • Депутатский – дэпутатскі
    (Змяненне канчатковага элемента для спрашчэння фанетыкі.)

  • Енот – енот
    (Форма амаль не змяняецца, бо тэрмін добра асіміляваны.)

  • Ефрейтор – ефрэйтар
    (Слова пераносецца з ваенных тэрміналогій; адбываецца адаптацыя фанетыкі.)

  • Йод – йод
    (Гэты тэрмін з навукі не змяняецца.)

  • Квартира – кватэра
    (Фанетычны пераход і скарачэнне – характэрныя рысі беларускіх адаптаваных тэрмінаў.)

  • Ковёр – коўер
    (Хоць у беларускай мове пераважаюць родныя словы, гэтае слова ўжо доўгі час ужываецца ў запазычанай або адаптаванай форме.)

  • Дежурный – дежурны
    (Прастая транслітарацыя.)

  • Коридор – ходнік
    (Замена запазычанага слова родным апісальным словам.)

  • Жандарм – жандарм
    (Запазычаная форма, якая ўжо добра асімілявалася ў мове.)

  • Масштаб – масштаб (часам сустракаецца альтэрнатыва “маштаб”, але асноўны тэрмін – натуральна адаптаваная форма)

  • Риск – рызыка
    (Замена на беларусізм з адпаведным значэннем і звыклай марфалогіяй.)

  • Рюкзак – рюкзак
    (Гэты тэрмін амаль не змяняецца, хоць ў распаўсюджанай мове могуць сустракацца і апісальныя словазлучэнні.)

  • Салфетка – сурвэтка
    (Замест французскай формы выкарыстоўваецца слова, якое лепш адпавядае беларускаму фанетычнаму стандарту.)

  • Сержант – сержант
    (Запазычаная ваенна-тэхнічная лексіка, якая адаптавана да беларускай мовы.)

  • Фельдшер – фельдшэр
    (Таксама адаптаваная ваенная тэрміналогія.)

  • Шляпа – капялюш
    (Замена запазычанай формы родным словам.)

  • Григорий – Грыгор
    (Форма імя адаптавана да беларускіх нарматываў.)

  • Евгений – Яўген
    (Такім чынам адбываецца змяненне фанетыкі і марфалогіі імені.)

  • Филипп – Філіп
    (Традыцыйная адаптацыя замежных імёнаў.)

Асаблівасці беларускага засваення запазычаных слоў:
  – Пераважна адбываецца транскрыпцыя і адаптацыя фанетычных асаблівасцей (пераход гукаў, перадача марфалагічных элементаў).
  – Часта знаходзіцца магчымасць замены запазычаных тэрмінаў роднымі словамі (асабліва ў дачыненні да штодзённай лексікі або тэрміналогіі, звязанай з народным бытам).
  – Працэс адаптацыі можа выяўляцца ў змене канчатковых элементаў (напрыклад, “квартира” → “кватэра”, “шляпа” → “капялюш”).

─────────────────────────────

3. Практыкаванне 3. Запішыце сказы і знайдзіце ў іх запазычаныя словы.

Прывядзем тэкст:
  «Калісь між тых палёў пры рэчцы, на пагорку
  Сярод бярэзніку, за плотам панадворка,
  Стаяў драўляны панскі маёнтак і з зеляніны
  Свяціўся тынкоўкай белай сцен над дыванамі поля.»

Запазычаныя словы ў тэксце:
  – Тынкоўкай (форму, якая паходзіць ад запазычаных у будынкавым мастацтве тэрмінаў; сустракаецца таксама ў польскай і іншых моўных нормак)
  – Дыванамі (слова паходзіць з арабскай мовы і шырока ўсваяна ў шматлікіх мовах; у беларускай таксама часта ўжываецца гэта форма)

Іншыя словы (як «панскі», «маёнтак») маюць агульнаславянскае паходжанне і не лічацца запазычанымі менавіта з іншамоўных крыніц.

─────────────────────────────

4. Практыкаванне 4. Знайдзіце ў тэксце ўстарэлыя словы, вызначце іх тып і прапануйце сінонімічныя замены з сучаснага лексічнага запасу.

Нягледзячы на тое, што дакладны кантэкст сказаў можа быць розным у залежнасці ад крыніцы, можна вылучыць наступныя ўстарэлыя словы (архаізмы):

  1) У сказе: «З часоў старажытнай Русі, калі Полацк кіраваўся вечам, купцоў называлі словам госць.»
  – «вечам» – гэта старажытны тэрмін, які пазней заменены словамі «рада» або «савет» (у значэнні кіроўнага органа);
  – «госць» у сэнсе азначэння кіраўніка (гаспадару) таксама з'яўляецца ўстарэлым словам.

  2) У сказе: «Наўперад ён праз час каторы быў пры падлоўчым на каморы.»
  – «падлоўчым» – ўжо ў сучаснай мове амаль не ўжываецца; сучасна можна сказаць, напрыклад, «на падлозе» або проста перафразаваць сказы;
  – «каморы» – у значэнні невялікіх памяшканняў; сучасны эквівалент – «пакоі» або, у пэўных кантэкстах, «кухня» (калі гаворыць пра сельскую хатову) або «жыллёвае памяшканне».

  3) У сказе: «Далёка прагрымела і ратная слава Беларусі.»
  – «ратная» – архаічны прыметнік, звязаны з баявой тэматыкай; сучасна можна сказаць «ваенна слава», «слава, здзейсненная на баях».

  4) У сказе: «На стале трапятаў агеньчык каганца. Каля печкі гарэла над начовачкамі заціснутая ў лучнік лучына.»
  – «каганец» – старажытнае слова, якое азначае невялікае святло, сьвятло агню; цяпер можна выкарыстоўваць слова «агеньчык» або проста «святло».
  – «начовачкі» – ўстарэлы аналаг для невялікіх рэчаў (часам у значэнні “начавыя”, “сценькі” у пэўных дыялектах);
  – «лучнік» і «лучына» – слова, якія ў сучаснай мове амаль не ўжываюцца; у залежнасці ад значэння (напрыклад, калі гаворка ідзе пра апісанне колеру або асвятлення), іх можна замяніць апісальнымі выразамі (напрыклад, “бліск”, “сяйва”).

  5) У сказе: «Акалічны народ добра знаў гусляра.»
  – «гусляра» – стары назоўнік для музыканта, які выконваў на гуслях; сучасна звычайна выкарыстоўваюць слова «гусляр» або ўдакладняюць: «выконвец на гуслях».

Такім чынам, архаізмы (заяўленыя вышэй) з’яўляюцца лексічнымі састарэлымі словамі (лексічныя архаізмы), якія сёння амаль не ўваходзяць у працоўны запас мовы, і іх для разумення сучасным чытачам варта замяняць на больш зразумелыя словы.

─────────────────────────────

5. Практыкаванне 5. Растлумачце значэнне іншамоўных слоў.

  • Эпідэмія (ад грэч. epidemia – «сярод народа»): шырокае захворванне, якое за кароткі час ахоплівае вялікую групу людзей на пэўнай тэрыторыі.
  • Эфект (ад лац. effectus – вынік, наступства): вынік, уздзеянне, наступства ад чаго-небудзь.
  • Камюніке (бачыць у фр. communiqué – афіцыйнае паведамленне): афіцыйнае паведамленне або ЗАЯВА, якое выдаецца арганізацыяй або ўладамі.
  • Каталог (ад грэч. κατάλογος – пералік): сістэматызаваны пералік або спіс прадметаў, аб’ектаў, людзей і г. д.
  • Ліміт (ад фр. limite, лац. limes – мяжа): максімальна дапушчальная мяжа, абмежаванне ці грань, вышэй ці ніжэй якой нешта не можа існаваць.
  • Нігілізм (ад лац. nihilis – нішто): філасофская пазіцыя, якая адмаўляе аб’ектыўнае гэтакаванне каштоўнасцей, існаванне абсалютных нормаў і значэнняў.
  • Амплуа (ад фр. enploi – прымяненне, месца працы): спецыфічная роля або комплекс рысаў, характэрны для пэўнага дзеяння, напрыклад, у тэатры – тыповы малюнак або ролю, якую выконвае акцёр.

─────────────────────────────

Гэтыя адказы адлюстроўваюць адзін з магчымых падыходаў да вырашэння заданняў. Пры працы з сучаснымі нарматыўнымі даведнікамі можаце ўнесці карэкціроўкі, зыходзячы з актуальных рэкамендацый па ўжыванні беларускай мовы.